Bị Ngộ Độc Thức Ăn – Hướng Dẫn Toàn Diện Phòng Ngừa & Xử Trí Chuẩn Y Tế

Ngộ độc thực phẩm (hay còn gọi là “bị ngộ độc thức ăn”) là tình trạng xảy ra khi cơ thể hấp thu thức ăn hoặc nước uống bị nhiễm khuẩn, virus, ký sinh trùng, độc tố tự nhiên hoặc hóa chất có hại. Biểu hiện gồm đau bụng, buồn nôn, tiêu chảy, sốt… có thể xuất hiện sau vài giờ đến vài ngày kể từ khi tiêu thụ thức ăn nhiễm bẩn.

• Phổ biến và tiềm ẩn nguy hiểm: Theo Bộ Y tế, Việt Nam ghi nhận hơn 130 vụ ngộ độc thực phẩm trong 11 tháng đầu năm 2024, làm gần 4.800 người mắc và 21 ca tử vong; các vụ lớn thường liên quan bếp ăn tập thể, đường phố và môi trường nắng nóng thuận lợi cho vi khuẩn phát triển.
• Nguyên nhân đa dạng: Vi khuẩn (Salmonella, E.coli…), virus, ký sinh trùng, độc tố tự nhiên (nấm, cá nóc), hóa chất, phụ gia, quy trình bảo quản, chế biến không an toàn.
• Các dấu hiệu sớm: Các triệu chứng phổ biến như đau bụng quặn, buồn nôn và tiêu chảy; khi tiến triển nặng có thể mất nước, sốt cao, rối loạn điện giải, thậm chí nhiễm trùng huyết.

Nhìn chung, ngộ độc thực phẩm là tình trạng cấp tính có thể kiểm soát hiệu quả nếu được nhận biết sớm và xử lý đúng cách. Ý thức bảo đảm vệ sinh an toàn thực phẩm và kiến thức phòng ngừa là chìa khóa giúp mỗi gia đình bảo vệ sức khỏe.

Ngộ độc thức ăn phát sinh khi thức ăn hoặc nước uống bị nhiễm các tác nhân có hại, từ vi sinh vật đến hóa chất, tạo ra rủi ro sức khỏe nhưng có thể phòng tránh hiệu quả.

• Vi khuẩn gây bệnh: Salmonella, E. coli, Campylobacter, Listeria, Clostridium spp., Staphylococcus và Vibrio thường tìm thấy trong thịt, trứng, sữa, hải sản, cơm để lâu.
• Virus và ký sinh trùng: Norovirus, Rotavirus, Hepatitis A lây qua thực phẩm hoặc dụng cụ nhiễm bẩn; Giardia, Cryptosporidium, sán, giun qua rau sống và hải sản chưa nấu chín.
• Độc tố tự nhiên và nấm mốc: Aflatoxin, độc tố từ cá nóc, nấm Amanita do thức ăn ôi thiu, mốc.
• Hóa chất và kim loại: Thuốc bảo vệ thực vật, phụ gia, chất bảo quản (nitrit, borax…), kim loại nặng (chì, thủy ngân, arseni) tồn dư từ trồng trọt, nuôi trồng hoặc dụng cụ nấu nướng.
• Ô nhiễm trong chế biến & bảo quản:
  • Dụng cụ, tay người chế biến không vệ sinh.
  • Thức ăn để ở nhiệt độ phòng quá lâu, không bảo quản lạnh.
  • Nguyên liệu không rõ nguồn gốc, thu gom trôi nổi.

Việc nhận biết rõ các nguyên nhân giúp chúng ta chủ động chọn thực phẩm an toàn, chế biến sạch, bảo quản đúng cách để giảm nguy cơ ngộ độc và bảo vệ sức khỏe cho bản thân và cộng đồng.

Khi bị ngộ độc thực phẩm, cơ thể người bệnh sẽ phản ứng với các tác nhân gây hại theo nhiều mức độ khác nhau – từ nhẹ đến nặng. Việc nhận diện đúng triệu chứng giúp chúng ta ứng phó kịp thời và hạn chế biến chứng.

• Triệu chứng phổ biến – mức độ nhẹ:
  • Đau bụng quặn, co thắt nhẹ hoặc âm ỉ.
  • Buồn nôn, nôn mửa nhằm đẩy độc tố ra ngoài.
  • Tiêu chảy phân lỏng ≥3 lần/24h.
  • Sốt nhẹ (37,5–38 °C), mệt mỏi, chán ăn.
  • Đau đầu, vã mồ hôi, giảm năng lượng.
• Triệu chứng nặng – cần can thiệp y tế:
  • Mất nước nặng (khô miệng, tiểu ít, chóng mặt).
  • Sốt cao trên 38,5 °C hoặc kéo dài trên 3 ngày.
  • Tiêu chảy ra máu hoặc nôn ra máu.
  • Đau cơ, đau khớp, co giật, rối loạn thần kinh (nhìn mờ, liệt cơ).
  • Rối loạn tim mạch: mạch nhanh, thở gấp, huyết áp thấp.

Hiểu rõ các dấu hiệu và phân biệt mức độ giúp bạn chủ động theo dõi tình trạng sức khỏe và quyết định đúng lúc cần điều trị hoặc đưa cơ thể nghỉ ngơi, bù nước. Ngoài ra, việc nhận biết sớm giúp giảm nguy cơ biến chứng, bảo vệ sức khỏe hiệu quả.

Một số nhóm người dễ bị ngộ độc thực phẩm mức độ nghiêm trọng hơn, cần được quan tâm đặc biệt và có biện pháp phòng tránh phù hợp:

• Trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ: Hệ miễn dịch chưa hoàn thiện, dễ mắc ngộ độc, mất nước nhanh chóng sau vài giờ đến vài ngày kể từ khi ăn thực phẩm nhiễm vi khuẩn như Salmonella, E. coli…
• Người cao tuổi: Hệ miễn dịch suy giảm theo tuổi, chức năng tiêu hóa kém, thường mắc bệnh mãn tính như tiểu đường, suy thận, gan làm tăng nguy cơ nặng nếu bị ngộ độc
• Phụ nữ mang thai: Sự thay đổi nội tiết và miễn dịch, cơ thể nhạy cảm hơn với chất độc, cần đề phòng kỹ khi ăn thực phẩm dễ bị ôi thiu
• Người có hệ miễn dịch yếu hoặc bệnh mãn tính: Bao gồm người mắc AIDS, ung thư, sử dụng thuốc ức chế miễn dịch, bệnh lý mạn tính như tiểu đường, tim mạch...

Nhóm đối tượng trên cần ưu tiên thực hiện các nguyên tắc an toàn: ăn chín uống sôi, vệ sinh dụng cụ và tay sạch trước khi chế biến thực phẩm, chọn nguồn nguyên liệu đảm bảo để giảm thiểu nguy cơ ngộ độc và bảo vệ sức khỏe hiệu quả.

Việc chẩn đoán ngộ độc thực phẩm kết hợp giữa khai thác triệu chứng – tiền sử ăn uống và các xét nghiệm để xác định chính xác tác nhân gây bệnh, giúp đưa ra hướng điều trị hiệu quả.

• Khám lâm sàng và hỏi bệnh sử: Ghi nhận thời gian xuất hiện triệu chứng, loại thực phẩm đã dùng, những người cùng ăn có bị hay không.
• Những dấu hiệu lâm sàng cần chú ý: Đau bụng, tiêu chảy, nôn, sốt, mất nước, rối loạn điện giải hoặc dấu hiệu nhiễm trùng (mạch nhanh, huyết áp thay đổi).
• Xét nghiệm hỗ trợ chẩn đoán:
  • Cấy phân hoặc dịch nôn để tìm vi khuẩn, virus, ký sinh trùng.
  • Xét nghiệm máu để đánh giá tình trạng viêm, rối loạn điện giải và tìm xác định mầm bệnh.
  • Kiểm tra ký sinh trùng qua mẫu phân khi nghi ngờ nhiễm khuẩn đường ruột.
• Phân tích mẫu thức ăn hoặc nước uống: Nếu khả thi, thu thập mẫu nghi ngờ để xét nghiệm, giúp xác định nguồn lây và ngăn ngừa vụ ngộ độc tiếp theo.

Sau khi chẩn đoán kết hợp, bác sĩ sẽ đưa ra hướng điều trị phù hợp, từ bù nước – điện giải đến sử dụng kháng sinh hoặc men tiêu hóa hỗ trợ, giúp bệnh nhân phục hồi nhanh và an toàn.

Khi phát hiện dấu hiệu ngộ độc thực phẩm, việc sơ cứu tại nhà kịp thời và đúng cách sẽ giúp giảm nhẹ triệu chứng và hỗ trợ cơ thể đào thải chất độc bảo vệ sức khỏe hiệu quả.

1. Kích thích gây nôn: Nếu người bệnh còn tỉnh và mới ăn, cho họ uống 1 cốc nước muối loãng (0,9%), sau đó dùng ngón tay sạch nhẹ nhàng móc họng để nôn hết thức ăn nhiễm độc.
2. Đảm bảo tư thế an toàn: Nếu nôn, đặt người bệnh nằm nghiêng, đầu hơi thấp để tránh sặc; không gây nôn cho người hôn mê hoặc co giật.
3. Bù nước và điện giải:
   • Cho uống từng ngụm nước lọc, nước gạo rang hoặc dung dịch Oresol đã pha đúng tỷ lệ.
   • Không dùng dung dịch pha sẵn quá 24 giờ hoặc đun sôi lại.
4. Nghỉ ngơi và theo dõi: Giữ người bệnh trong không gian yên tĩnh, theo dõi nhịp tim, hơi thở, mức độ nôn/tiêu chảy, tình trạng mất nước.
5. Sử dụng hỗ trợ giảm triệu chứng: Có thể dùng men vi sinh, trà bạc hà hoặc gừng ấm để giảm khó chịu đường tiêu hóa (áp dụng cho trường hợp nhẹ).
6. Khi nào cần đưa đi cấp cứu: Luôn chuẩn bị đưa người bệnh tới cơ sở y tế nếu có các dấu hiệu sau:
   • Mất nước nhiều (khát, khô miệng, tiểu ít)
   • Sốt cao, tiêu chảy hoặc nôn kéo dài >2–3 ngày
   • Tiêu phân có máu, khó thở, co giật, liệt, rối loạn ý thức

Áp dụng đúng các bước sơ cứu giúp giảm nhanh triệu chứng, hỗ trợ cơ thể phục hồi và hạn chế biến chứng nghiêm trọng. Trong mọi tình huống bất thường, không ngần ngại liên hệ cơ sở y tế để được tư vấn và điều trị kịp thời.

Khi ngộ độc thức ăn ở mức độ nặng hoặc có biến chứng, điều trị y tế chuyên sâu tại cơ sở y tế là cần thiết để đảm bảo an toàn và hồi phục hiệu quả.

• Bù dịch và điện giải:
  • Truyền dung dịch đẳng trương (NaCl 0,9%), Ringer lactate hoặc glucose – natri bicarbonat qua đường tĩnh mạch.
  • Uống Oresol hoặc nước trái cây, nước canh nếu triệu chứng nhẹ.
• Thuốc điều trị nguyên nhân:
  • Kháng sinh khi nghi ngờ vi khuẩn gây bệnh (Salmonella, Listeria...); lựa chọn theo chỉ định bác sĩ, đặc biệt với phụ nữ mang thai.
  • Thuốc chống nôn (promethazin, diphenhydramin) nếu nôn nhiều.
  • Thuốc chống tiêu chảy (ví dụ Imodium) chỉ dùng khi không có sốt và không có máu trong phân.
• Hỗ trợ hồi phục:
  • Men vi sinh để cân bằng hệ vi sinh đường ruột.
  • Thuốc giảm đau bụng nếu cần.
  • Theo dõi lượng nước tiểu (> 500 ml/6 giờ) để đánh giá mức độ hồi phục.

Thực hiện điều trị tại bệnh viện kết hợp theo dõi sát diễn biến, xét nghiệm (máu, điện giải), điều chỉnh phác đồ theo từng bệnh nhân giúp rút ngắn thời gian hồi phục, phòng ngừa biến chứng lâu dài và bảo vệ sức khỏe toàn diện.

Phòng ngừa ngộ độc thực phẩm bắt đầu từ việc chọn lựa, chế biến và bảo quản thực phẩm đúng cách, kết hợp với ý thức cá nhân và cộng đồng để đảm bảo an toàn sức khỏe.

• Chọn thực phẩm an toàn:
  • Ưu tiên thực phẩm tươi, rõ nguồn gốc, có nhãn mác và hạn sử dụng.
  • Rau củ quả ăn sống nên ngâm và rửa kỹ trước khi chế biến.
• Chế biến ngón tay sạch và kỹ thuật nấu đúng:
  • Rửa tay kỹ trước và sau chế biến, dùng riêng dụng cụ cho đồ sống và chín.
  • Nấu chín thực phẩm đến nhiệt độ an toàn (≥70 °C), đun lại đồ ăn thừa trước khi sử dụng.
• Bảo quản thông minh:
  • Thức ăn để ngoài >2 giờ nên được cấp đông hoặc giữ nóng trên 60 °C.
  • Cất giữ thực phẩm kín trong tủ lạnh, tách biệt đồ sống và chín.
• Vệ sinh môi trường chế biến:
  • Giữ bếp, khu vực chế biến và vật dụng luôn sạch sẽ và khô thoáng.
  • Che đậy thức ăn để tránh ruồi muỗi và bụi bẩn.
• Sử dụng nước sạch: Luôn dùng nước đun sôi để chế biến, uống hoặc rửa rau quả.
• Tuyên truyền và giám sát: Đặc biệt quan trọng tại bếp ăn tập thể, trường học, công ty; cần kiểm tra, giám sát thường xuyên và hướng dẫn kiến thức an toàn thực phẩm.

Thực hiện nghiêm ngặt các biện pháp trên giúp giảm tối đa nguy cơ ngộ độc, bảo vệ sức khỏe cả gia đình và cộng đồng, đồng thời xây dựng môi trường ăn uống văn minh và bền vững.

Tại Việt Nam, ngộ độc thực phẩm đang có xu hướng gia tăng, đặc biệt tập trung tại bếp ăn tập thể và thức ăn đường phố, khiến cộng đồng cần nâng cao cảnh giác và hành động hiệu quả.

• Số vụ và mức độ ảnh hưởng: Trong năm 2024, cả nước ghi nhận khoảng 131–135 vụ ngộ độc thực phẩm, làm 4.800–4.936 người mắc và 21–24 ca tử vong.
• Phân loại quy mô vụ việc: Có 29 vụ lớn (≥30 người mắc/vụ), ảnh hưởng hơn 4.049 người; còn lại là các vụ nhỏ và vừa.
• Nguyên nhân phổ biến: Bao gồm vi sinh vật, độc tố tự nhiên (cóc, nấm, cá nóc…), hoá chất và một số trường hợp chưa xác định rõ.
• Địa điểm thường xảy ra: Bếp ăn tập thể tại doanh nghiệp/trường học, căn tin, khu công nghiệp và thức ăn đường phố tại các khu dân cư, trường học, bệnh viện.

Trước thực trạng đáng lo ngại này, các cơ quan chức năng đã đẩy mạnh thanh tra, kiểm tra và xử lý nghiêm vi phạm. Hoạt động tuyên truyền, giám sát tại bếp ăn tập thể và điểm kinh doanh ăn uống đường phố đang được tăng cường nhằm bảo đảm an toàn và sức khỏe cộng đồng.