Bị Dị Ứng Thức Ăn: Hiểu Đầy Đủ & Cách Phòng Tránh Hiệu Quả

Dị ứng thức ăn là phản ứng bất thường của hệ miễn dịch khi cơ thể hiểu sai một thành phần trong thực phẩm – thường là protein – là chất gây hại, dù chỉ tiêu thụ một lượng rất nhỏ.

• Phản ứng miễn dịch: Khi gặp dị nguyên, hệ miễn dịch sản sinh kháng thể IgE và giải phóng histamin cùng các hóa chất trung gian dẫn đến triệu chứng.
• Cơ chế cơ bản: Dị nguyên kết hợp với IgE trên tế bào mast khiến chất trung gian như histamin được giải phóng, gây ra các dấu hiệu dị ứng.
• Phân loại:
  • Dị ứng qua trung gian IgE – nhanh, có thể dẫn tới sốc phản vệ;
  • Dị ứng không IgE – thường chậm, mạn tính, ảnh hưởng đường tiêu hóa;
  • Kết hợp cả hai cơ chế tuỳ cơ địa.
• Phân biệt dị ứng và không dung nạp: Không dung nạp thức ăn không liên quan miễn dịch và thường nhẹ hơn, trong khi dị ứng có thể xảy ra ngay cả với lượng nhỏ thức ăn.

Khái niệm này giúp bạn hiểu rõ bản chất dị ứng thức ăn, từ đó dễ dàng nhận diện sớm và phòng ngừa hiệu quả.

Dị ứng thức ăn xuất phát từ hệ miễn dịch hiểu sai protein hoặc chất trong thực phẩm là tác nhân có hại, kích hoạt phản ứng bảo vệ quá mức.

• Protein bền vững với nhiệt và tiêu hóa: Các đạm như casein, albumin, gluten không bị phá hủy khi nấu nướng, dễ gây dị ứng.
• Dị nguyên phổ biến: Sữa, trứng, đậu phộng, hạt, cá, hải sản, lúa mì, đậu nành...

Khi dị nguyên xâm nhập:

1. Hệ miễn dịch sản sinh kháng thể IgE đặc hiệu.
2. IgE liên kết với tế bào mast/bạch cầu, khi gặp lại dị nguyên sẽ kích hoạt giải phóng histamin và các chất trung gian.
3. Histamin gây giãn mạch, tăng tính thấm thành mạch, co cơ trơn, dẫn đến phù nề, nổi mẩn, đau bụng, khó thở, sốc phản vệ...

Có hai cơ chế chính:

• Qua trung gian IgE: Phản ứng nhanh (phút đến vài giờ), thường gây nổi mề đay, sưng, hen, sốc phản vệ.
• Không qua IgE hoặc T‑cell: Phản ứng chậm, kéo dài, thường ảnh hưởng tiêu hóa như viêm ruột, viêm thực quản bạch cầu ái toan, bệnh Celiac...

Sự phản ứng chéo (cross‑reactivity) cũng thường xảy ra – chẳng hạn dị ứng phấn hoa có thể gây dị ứng với hoa quả hay rau củ tương tự.

Tóm lại, dị ứng thức ăn là hậu quả của hệ miễn dịch bị "nhận nhầm" dị nguyên, kích hoạt cơ chế cấp tính hoặc mãn tính tùy cơ địa, dẫn đến đa dạng biểu hiện lâm sàng.

Triệu chứng dị ứng thức ăn đa dạng, có thể xuất hiện nhanh chóng (vài phút đến 2 giờ) hoặc chậm hơn, tùy theo cơ địa và loại thức ăn.

• Da & miệng: Ngứa, phát ban, nổi mày đay, phù môi, sưng lưỡi, cổ họng, ngứa trong miệng và cổ họng.
• Hô hấp: Khò khè, tức ngực, ho, nghẹt mũi, khó thở.
• Tiêu hóa: Đau bụng, buồn nôn, nôn ói, tiêu chảy.
• Thần kinh – tim mạch: Chóng mặt, choáng váng, tụt huyết áp, mạch nhanh, thậm chí ngất xỉu.
• Sốc phản vệ: Co thắt đường thở, sưng nặng cổ họng, mạch yếu, tụt huyết áp, mất ý thức, có thể đe dọa tính mạng.
• Triệu chứng muộn/mạn tính: Viêm da, viêm mũi, viêm xoang, ho kéo dài, mệt mỏi.

Nhận biết sớm và phân biệt triệu chứng cấp – mạn giúp bạn chủ động sơ cứu và điều trị kịp thời, bảo vệ sức khỏe toàn diện.

Chẩn đoán dị ứng thức ăn kết hợp giữa triệu chứng lâm sàng, xét nghiệm và nghiệm pháp để xác định chính xác dị nguyên và mức độ dị ứng.

• 1. Khai thác bệnh sử:
  • Xác định loại thực phẩm, thời gian xuất hiện triệu chứng, số lần bị phản ứng.
  • Ghi nhận mức độ, thời điểm sau ăn và các yếu tố đi kèm như gắng sức, thuốc.
• 2. Test da (Prick test):
  • Thử phản ứng da với các dị nguyên nghi ngờ (sữa, trứng, đậu phộng…).
  • Kết quả nhanh, giúp sàng lọc và hướng chẩn đoán ban đầu.
• 3. Xét nghiệm IgE huyết thanh:
  • Định lượng IgE toàn phần và IgE đặc hiệu dị nguyên.
  • Giúp xác định hoặc loại trừ dị ứng với thức ăn cụ thể.
• 4. Nghiệm pháp thử thức ăn (Food Challenge):
  • Tiêu chuẩn vàng: thử nghiệm mù đơn hoặc mù đôi đối chứng giả dược.
  • Thực hiện dưới giám sát y tế để đánh giá nồng độ gây phản ứng và đảm bảo an toàn.

Kết hợp tổng thể giúp chẩn đoán chính xác, tránh chẩn đoán sai lầm và hướng dẫn điều trị hiệu quả, giúp bạn và gia đình chủ động bảo vệ sức khỏe.

Một số nhóm người có nguy cơ cao hơn bị dị ứng thức ăn do yếu tố sinh học, môi trường và di truyền:

• Trẻ nhỏ, đặc biệt dưới 3 tuổi: Hệ miễn dịch và niêm mạc đường ruột chưa hoàn thiện, dễ phản ứng với protein lạ như sữa bò, trứng, đậu phộng…
• Gia đình có tiền sử dị ứng: Nếu bố mẹ hoặc anh chị em từng bị hen suyễn, chàm, viêm mũi dị ứng, khả năng trẻ mắc dị ứng thức ăn cao hơn.
• Người đã có dị ứng khác: Những người từng bị dị ứng thức ăn hoặc dị ứng môi trường (phấn hoa, mốc…), dễ mắc thêm dị ứng chéo với thực phẩm.
• Người lớn với cơ địa dị ứng: Cơ địa atopy có thể kéo dài tới tuổi trưởng thành, đặc biệt khi đã có hiện tượng dị ứng hạt, hải sản.

Nhận biết nhóm dễ bị dị ứng giúp bạn chăm sóc và phòng ngừa hiệu quả, đồng thời tạo dựng chế độ ăn uống an toàn, phù hợp sức khỏe gia đình.

Dị ứng thức ăn không đồng nghĩa với tình trạng kéo dài suốt đời. Nhiều trường hợp, đặc biệt ở trẻ nhỏ, có khả năng tự dung nạp miễn dịch theo thời gian.

• Trẻ dưới 3 tuổi: Hơn một nửa trẻ bị dị ứng thức ăn trong năm đầu tiên có thể hết khi trẻ đạt 2–3 tuổi.
• Dị ứng nhẹ: Các triệu chứng như phát ban, ngứa hoặc mẩn đỏ thường tự hết trong vòng 4–72 giờ sau khi loại bỏ được dị nguyên.
• Người lớn: Một số người có thể kiểm soát triệu chứng tốt qua chế độ ăn và điều trị, dù không hoàn toàn khỏi.

Việc chẩn đoán chính xác và theo dõi định kỳ giúp xác định khi nào có thể thử cho ăn lại dưới giám sát y tế, nhằm tăng khả năng dung nạp miễn dịch về lâu dài.